σία, η υπεύθυνη συνεργασία για την υλοποί-
ηση κοινών στόχων, η συνειδητή εφαρμογή
των κανόνων αρμονικής συμβίωσης που
προβλέπουν δικαιώματα αλλά και υποχρε-
ώσεις, και η απαρέγκλιτη ισχύς του κανόνα
ότι κανένας δεν μπορεί να ζει σε βάρος του
άλλου.
Ανεξάρτητα, πάντως, ιδεολογικών προτιμή-
σεων, που δεν είναι άσχετες με ιστορικές κοι-
νωνικοοικονομικές καταβολές, κανένα πο-
σοτικό δεδομένο δεν τεκμηριώνει κάποια,
άμεση ή έμμεση, οργανική σχέση ανάμεσα
στις ανωτέρω κοινωνικές επιλογές και τους
ρυθμούς ανάπτυξης.
Πέραν αυτού, δεν θα πρέπει να διαφεύγει
της προσοχής ότι όλο και ευρύτερα γίνεται
αποδεκτό πως το Α.Ε.Π. δεν αποτελεί τον
καλύτερο δείκτη για την αξιολόγηση της ευ-
ημερίας και της ευτυχίας των λαών.
Από την αρχή της σημερινής κρίσης έγινε
φανερό ότι τίποτε δεν είναι πλέον σταθερό
και αναλλοίωτο: οι χθεσινές βεβαιότητες
ανατρέπονται από τις σημερινές εξελίξεις, μη
αμφισβητούμενες μέχρι τώρα αλήθειες
απορρίπτονται ενόψει διαφορετικών προσα-
νατολισμών, πλεονεκτήματα μεταβάλλονται
σε μειονεκτήματα καθώς οι προτεραιότητες
επαναξιολογούνται.
Από την άποψη αυτή είναι ενδιαφέρον να
ερευνηθεί κατά πόσον θα διαφοροποιηθούν
οι επενδυτικές επιλογές του Έλληνα μετά το
ξεπέρασμα της κρίσης και αν η οικοδομή θα
εξακολουθήσει να συγκεντρώνει τις προτι-
μήσεις του, μετά τις σημαντικές μειώσεις των
τιμών των ακινήτων και τις κατακόρυφες,
εδώ και μία τριετία, αυξήσεις των φορολογι-
κών υποχρεώσεων που τα επιβαρύνουν.
Ήδη, όμως, μπορούν να εξαχθούν ορισμένα
βασικά συμπεράσματα:
1. Οι χώρες του κοινοτικού Βορρά ήταν και
είναι πολύ πιο πλούσιες από εκείνες του
Νότου. Το ότι στο Βορρά τα νοικοκυριά δεν
έλκονται ιδιαίτερα από την ιδιόκτητη πρώτη
κατοικία, η οποία, σε κάθε περίπτωση, δεν
«δημιουργεί» εισοδήματα, ή το ότι στο
Βορρά η παραμονή σε ενοικιαζόμενη κα-
τοικία δεν αξιολογείται αρνητικά, ούτε στον
τομέα της οικονομικής και κοινωνικής ανέ-
λιξης ούτε σ’ αυτόν της πολιτιστικής ανα-
βάθμισης του ατόμου, δεν θα πρέπει να
εκλαμβάνεται ως ένδειξη φτώχειας: οι λαοί,
παντού και πάντοτε, δεν αξιολογούν με τον
ίδιο τρόπο ούτε τις απειλές του μέλλοντος
ούτε τα μέσα αντιμετώπισής τους.
Και, πάντως, αν η μελέτη συμπεριελάμβανε
στην οικογενειακή περιουσία, πέραν των ακι-
νήτων, και τις επενδύσεις σε μετοχές, ασφά-
λειες ζωής, συνταξιοδοτικά δικαιώματα και
άλλους άυλους τίτλους και, κυρίως, αν αξιο-
λογούσε και το σημαντικό κεφάλαιο που οι
χώρες αυτές έχουν επενδύσει στη δημόσια
διοίκηση και τις κρατικές τους επιχειρήσεις,
τότε θα ήταν εμφανέστερη η περιουσιακή
υπεροχή του Βορρά έναντι του Νότου.
2. Παρότι η Γερμανία, αλλά και τα άλλα βό-
ρεια κοινοτικά κράτη, γνώρισαν, τελευταία,
μια σχετικά μακρά περίοδο κοινωνικής ειρή-
νης και σταθερών αναπτυξιακών ρυθμών, οι
ανισότητες στην κατανομή του εθνικού τους
πλούτου όχι μόνο δεν αμβλύνθηκαν, αλλά
μάλλον εντάθηκαν με την κρίση. Οι ανισότη-
τες, όμως, αυτές δεν αποτελούν μόνο τη βα-
σική αιτία της κρίσης, αλλά τον κύριο παρά-
γοντα που δυσχεραίνει την αντιμετώπισή της.
Είναι φανερό ότι και στις χώρες αυτές την κρί-
ση την πλήρωσαν τα πιο φτωχά κοινωνικά
στρώματα και αυτό, όχι επειδή οι «τεμπέλη-
δες» του Νότου απορρόφησαν πόρους που
θα μπορούσαν να βελτιώσουν την κατανομή
του πλούτου στο Βορρά –η «θεραπεία» που
επιβλήθηκε στις χώρες του Νότου έχει μηδα-
μινό κόστος για το φορολογούμενο του Βορ-
ρά– αλλά επειδή βασική οικονομική επιλο-
γή, στο χώρο αυτό, ήταν η συμπίεση των ερ-
γατικών αμοιβών και ο περιορισμός του κοι-
νωνικού κράτους (το ποσοστό των εισοδη-
μάτων εργασίας στο συνολικό εθνικό εισό-
δημα μειώνεται σταθερά παντού τα τελευ-
ταία χρόνια).
3. Η εφαρμογή μιας σειράς προγραμμάτων
σύγκλισης, αλλά και η υιοθέτηση κοινού νο-
μίσματος, δεν κατάφεραν ακόμη να εξαλεί-
ψουν βασικές, ποσοτικές και ποιοτικές, ανο-
μοιογένειες του κοινοτικού χώρου, ούτε να
προωθήσουν μια κοινή ευρωπαϊκή συνείδη-
ση και κουλτούρα (κοινές αξίες, κοινές εκτι-
μήσεις για τις προκλήσεις του μέλλοντος,
κοινές πολιτικές για τον περιορισμό των αβε-
βαιοτήτων που δημιουργεί η παγκοσμιοποί-
ηση κ.ά.). Είναι προφανές, πλέον, ότι η διαδι-
κασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης πάσχει
σοβαρά, τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού, όσο
και εφαρμογής, το δε σχετικό εγχείρημα αντι-
μετωπίζεται από τους πολίτες με αδιαφορία
και, ίσως σήμερα, και αρνητικά.
4. Το ελληνικό νοικοκυριό, ειδικότερα, βρί-
σκεται αντιμέτωπο με πρωτόγνωρα διλλή-
ματα: η περιουσιακή του κατάσταση έχει
υποστεί μια σημαντική μείωση λόγω διό-
γκωσης της ανεργίας, διαδοχικών φορολογι-
κών αφαιμάξεων και δραστικής κάμψης μι-
σθών και συντάξεων, ενώ σταθερές διαχρο-
νικά αποταμιευτικές του επιλογές απαξιώθη-
καν σχεδόν πλήρως (απειλές «κουρέματος»
αποταμιεύσεων και σκάσιμο της φούσκας
των ακινήτων, τα οποία αποτέλεσαν, μετα-
πολεμικά, βασικό μοχλό ανάπτυξης). Η κα-
τάσταση αυτή, σε συνδυασμό με την ανυ-
παρξία βιώσιμων εναλλακτικών αναπτυξια-
κών προτάσεων, οδηγεί στην ευρύτερη φτω-
χοποίηση ολόκληρου του Νότου, στη γενί-
κευση της απογοήτευσης για την κατάληξη
του κοινοτικού εγχειρήματος λόγω των αδιέ-
ξοδων οικονομικών επιλογών του Βορρά
και στην εδραίωση μιας καταλυτικής αβεβαι-
ότητας που δεν παρέχει ελπίδες για ένα κα-
λύτερο αύριο, εντός ή εκτός του ευρώ.
ανάπτυξη
57
Oικονομία
ΙΟΥΝΙΟΣ 2013
